Chemex Nedir? Tarihi ve İcat Süreci!

Chemex Kahve Demleyicisi Hakkında

Chemex kahve demleyicisi, 1941 yılındaki icadından bu yana, mütevazı bir mutfak aletinin çok ötesine geçerek 20. yüzyıl tasarımının, bilimsel rasyonelliğin ve evsel estetiğin kesişim noktasında duran kalıcı bir kültürel nesne statüsüne yükselmiştir. Nitekim Chemex'in, icadından sadece iki yıl sonra New York'taki Modern Sanat Müzesi'nin (MoMA) kalıcı koleksiyonuna kabul edilmesi onun tasarım dünyasındaki anlık etkisini kanıtlamaktadır. Aynı zamanda, Mad Men ve Friends gibi popüler kültür ikonlarının mutfaklarında bir dekor objesi olmaktan çıkarak From Russia With Love romanında James Bond'un titiz kahvaltı ritüelinin bir parçası olarak da karşımıza çıkmıştır.

Yani Chemex'in hikayesi aslında tek bir nesnenin nasıl hem bir laboratuvar aracı hem de bir sanat eseri olabileceğinin hikayesidir.

Mucit Dr. Peter Schlumbohm ve Chemex

Schlumbohm'un Portresi

Almanya'nın Kiel kentinde doğan Schlumbohm, Berlin Üniversitesi'nde Kimya doktorası yapmıştır. 1936'da Amerika Birleşik Devletleri'ne göç eden Schlumbohm, 300'den fazla patente imza atan üretken bir mucitti. Schlumbohm'un zihni, katı bilimsel disiplinlerle derin bir estetik anlayışını birleştiriyordu. Kimyager olmasının yanı sıra aynı zamanda Gestalt Psikolojisi'nin kurucularından Wolfgang Köhler'in öğrencisiydi. Bu psikoloji ekolü, "bütünün, parçalarının toplamından daha fazlası olduğu" fikrine odaklanıyordu. Nitekim bu felsefe, Chemex'in tasarımında açıkça görülmektedir. Chemex; cam, ahşap ve derinin basit bir toplamı değil, bu parçaların bütünleşik ve uyumlu bir formda algılandığı bir Gestalt nesnesidir.

"Schlumbohm'un Tasarım Felsefesi

Schlumbohm, icatları için Güzellik (Beauty) ve Fayda (Utility) kelimelerini birleştirerek "Beautilities" (Güzellik-Faydalar) terimini yaratmıştır. Schlumbohm'un felsefesi, gündelik nesneleri daha işlevsel, çekici ve kullanımı daha keyifli hale getirmeye odaklanıyordu. Nesneleri tüm gereksiz özelliklerinden arındırarak temel işlevlerine indirgemeyi savunuyordu.

Chemex: Başarılı Bir "Yan Ürün"

İlginç bir şekilde, Schlumbohm'un kariyerindeki asıl tutkusu kahve değil, soğutma teknolojileriydi. 1929 ile 1941 arasındaki patentlerinin en az 26'sı doğrudan bu konuyla ilgiliydi.

Yüzlerce icadına (kokteyl çalkalayıcıları ve "Chemobile" adını verdiği otomobil prototipi dahil) rağmen, Chemex, Schlumbohm'un ticari olarak başarılı olan tek ürün serisiydi. Fakat Chemex'in başarısı aslında Schlumbohm'un kahveye olan tutkusundan ziyade, bir kimyager olarak filtrasyon ve ekstraksiyon süreçlerine olan derin hakimiyetinden kaynaklanıyordu. Chemex'i, muhtemelen asıl tutkusu olan soğutma deneyleri için sermaye yaratmak amacıyla piyasaya sürmüştü. Nitekim bu durum, Chemex'in neden bir "kahve makinesi" gibi değil de, mutfağa uyarlanmış bir "laboratuvar cihazı" gibi tasarlandığını ve çalıştığını mükemmel bir şekilde açıklamaktadır.

Bauhaus Tasarım Okulu ve Chemex

Bauhaus'un Chemex'e Etkisi

Schlumbohm, tasarımında doğrudan Alman Bauhaus tasarım okulunun fonksiyonelciliğinden ilham almıştır. Bu akımın "form işlevi takip eder" ilkesi, Chemex'in tasarımının temelini oluşturmaktadır. Schlumbohm, 1938'de kahve yapma arzusu ortaya çıktığında, yaklaşımının basit olduğunu açıklamıştır: "Bir masa masa olmalı; bir sandalye sandalye olmalı... Bir kahve makinesi kahve yapmalı ve sonra ben de fizik ve kimya bilgimi uyguladım". Yani bu aslında süslemenin tamamen reddedildiği ve nesnenin sadece saf işlevine odaklandığı bir tasarım manifestosuydu.

Cam Huni+Erlenmeyer Balonu = Chemex

Chemex'in ikonik kum saati şekli, bir kimyagerin çok iyi bildiği iki temel laboratuvar ekipmanının zekice bir birleşimidir: bir cam huni ve bir Erlenmeyer balonu. Erlenmeyer balonu, konik gövdesi ve dar boynuyla, sıvıları çalkalamak, ısıtmak ve sıçratmadan saklamak için laboratuvarda kullanılan ideal bir kaptır; bu da onu bir kahve sürahisi için mükemmel bir başlangıç noktası yapmaktadır.

Ancak Schlumbohm, bu iki parçayı sadece kopyalamakla kalmamış, onları tek bir ısıya dayanıklı cam parçası halinde birleştirmiştir. Daha da önemlisi, standart bir laboratuvar hunisini modifye etmiştir. Demleme sırasında ıslak filtre kağıdının camın ağzına yapışıp hava akışını engellemesini ve demlemeyi durdurmasını önlemek için, huninin yan tarafına bir "hava kanalı" (air channel) eklemiştir. Bu küçük ama kritik mühendislik detayı, suyun aşağı akarken yer değiştiren havanın dışarı çıkmasına izin vererek demlemenin tıkanmadan ve tutarlı bir şekilde akmasını sağlamıştır.

Chemex Patentleri

Chemex'in bu yenilikçi tasarımı, 13 Nisan 1939'da "Filtreleme Cihı" (Filtering Device) adıyla dosyalanan US Patent 2,241,368A ile korunmuş ve patent 1941'de yayınlanmıştır. Daha sonraki modellerde, özellikle Pyrex markalı olanlarda görülen ve dökme ağzını (aynı zamanda buzlu içecekler için bir buz tutucu olarak da işlev görür) tanımlayan US Patent 2,411,340A gibi ilgili patentler de mevcutur.

Chemex'in Malzemeleri: Cam, Ahşap ve Deri

Schlumbohm'un "Beautility" felsefesi, Chemex'in malzeme seçiminde net bir şekilde görülmektedir.

Gözeneksiz Cam

Chemex ısıya dayanıklı, tek parça borosilikat camdan yapılmıştır. Chemex'te kullanılan cam laboratuvarda kullanılan camlarla aynı malzemedir ve en önemli özelliği tamamen gözeneksiz (non-porous) olmasıdır. Yani Chemex camı, önceki demlemelerden kaynaklanan kokuları, yağları veya kimyasal kalıntıları emmez. Böylece Chemex her seferinde kahve çekirdeğinin saf lezzetini sunar ve yeniden ısıtıldığında bile lezzet kaybına yol açmaz.

İkonik Yaka: Ahşap ve Deri

Chemex'in en tanınan görsel özelliği, ahşap yakası ve deri bağcığıdır. Bu bileşenlerin pratik bir işlevi vardır: İki parçalı ahşap yaka, sürahideki sıcak kahveyi el yakmadan dökebilmek için ısı yalıtımlı bir tutamaç görevi görür. Ham deri bağcık ise bu iki parça ahşabı camın boynuna sabitler.

Ancak bu malzeme seçiminin ardındaki neden sadece işlevsel değildir. Schlumbohm'un Gestalt felsefesinin bir yansıması da vardır. Chemex tasarımı soğuk, steril, endüstriyel ve bilimsel borosilikat cam ile; sıcak, organik, doğal ve el yapımı ahşap ve deri arasında bilinçli bir malzemesel zıtlık yaratır. Bu zıtlık, laboratuvarın soğukluğunu evin sıcaklığıyla birleştirerek, bilimsel bir cihazı "evcilleştirir" ve onu dokunsal bir sanat nesnesine dönüştürür.

Chemex'in Tasarım Özellikleri ve İşlevleri

Chemex'i "Chemex" Yapan Şey: Chemex Bonded Filtresi

Chemex'in kalıcı başarısının asıl sırrı aslında zarif cam sürahisinde değil, Dr. Schlumbohm tarafından özel olarak icat edilen kağıt filtrede yatmaktadır. Çünkü "Chemex'te, filtre demleyicinin kendisidir". Nitekim şirketin ilk sloganlarından biri "Filtrasyon için Para Ödemeye Değer" (It Pays to Pay for Filtration) idi.

Chemex Filtre Kağıdının Önemi

Schlumbohm, bir kimyager olarak ekstraksiyonun kimyasını derinlemesine anlamış ve kahve çekirdeklerindeki arzu edilen (kafein ve aromatik yağlar) ve arzu edilmeyen bileşenleri tanımlamıştır. Bu bilgiyi kullanarak, laboratuvar filtre kağıtlarından ilham alarak Chemex "Bonded" (bağlı) filtrelerini geliştirmiştir.

Chemex filtre kağıtları standart kahve filtrelerinden %20-30 daha ağır ve kalındır. Chemex filtresinin bu kalınlığı, demleme sırasında yapısal bütünlüğün korunmasını (filtre çökmez) ve daha yavaş, daha kontrollü bir ekstraksiyon sağlar.

Chemex Filtresinin Faydası

• Yağların Giderilmesi: Filtre, kahve çekirdeklerindeki yağların (diterpenler) ve "kötü yağların" çoğunu emer ve tutar.
• Tortunun Engellenmesi: En ince tortu parçacıklarını bile sürahiye geçmesini engeller.
• Sağlık Etkisi: Bu yağların (özellikle kafestol gibi bileşiklerin) tutulması, tadın yanı sıra sağlığı da etkiler. Araştırmalar, filtresiz kahvedeki bu yağların LDL (kötü) kolesterol seviyelerini yükseltebildiğini göstermektedir. Chemex'in kağıt filtresi, bu bileşikleri büyük ölçde ortadan kaldırır.

Chemex Filtresinin Kahveye Etkisi

Yağların ve tortunun ortadan kaldırılması, "ağır", "topraksı" ve "çamurlu" olarak adlandırılabilecek tatların azalmasına neden olur. Sonuç, Chemex'e özgü olandır: "olağanüstü temiz", "parlak" ve "düşük gövdeli" bir fincan.

Bu profil genellikle "çay benzeri" (tea-like) olarak tanımlanır. Chemex'in "temiz" profili, kahvenin gövdesini ve acılığını (bitterness) azalttığı için, çekirdeğin doğal tatlılığını, parlak asiditesini ve başka türlü ağır yağların altında gizlenebilecek narin çiçeksi veya meyvemsi notalarını vurgulamaktadır.

Üçüncü Dalga Kahve Devrimi ve Chemex'in Yeniden Doğuşu

Schlumbohm'un 1962'deki ölümünden sonra, Chemex Corporation 1980 yılında Grassy ailesi tarafından satın alınmış ve o zamandan beri bir aile şirketi olarak mirası sürdürmüştür.

Üçüncü Dalga (Third Wave) Kahve Akımı

"Üçüncü Dalga Kahve" hareketi, kahveyi bir meta (commodity) değil, bir zanaat (craft) olarak ele alır. Bu akım, kahvenin geldiği çiftliğe, kavurma profiline ve demleme yöntemine odaklanır.

Intelligentsia gibi öncü Üçüncü Dalga kahve kavurucuları, Chemex'i yeniden keşfetti. Kurucu ortak Doug Zell, Chemex'i kafelerinde öne çıkarma nedenini, "tatlı, temiz kahvelerimizle iyi çalıştığı" ve "basit ve güzel" olduğu şeklinde açıklamıştır.

Chemex'in Değerinin Anlaşılması

Chemex'in en belirgin özelliği (yağları ve gövdeyi ortadan kaldırarak ince, temiz bir fincan sunması), kahvenin koyu kavrulduğu ve "sert" olarak tercih edildiği Birinci ve İkinci Dalga dönemlerinde bir "zayıflık" olarak görülebilirdi.

Fakat Üçüncü Dalga'nın narin, çiçeksi ve meyvemsi tatlara sahip pahalı ve özenle işlenmiş açık kavrulmuş çekirdeklere odaklanmasıyla, Chemex'in "zayıflığı" onun en büyük gücü haline geldi. Chemex'in benzersiz filtrasyon sistemi, bu narin tatları gölgeleyebilecek ağır yağları ve acılığı ortadan kaldıran mükemmel bir araç olarak yeniden doğdu.

Chemex, bugün Hario V60 ve Kalita Wave gibi diğer popüler pour-over demleyicilerle birlikte anılmaktadır.

Chemex vs V60 vs Kalita Wave